هنر , خلاقیت , آموزش

یکی از عوامل با اهمیت و در خور توجه که شهرت قالی های این سرزمین را جهان گیر کرده است نقش های دلپذیر و طرح های بی مانند و متنوع آن ها است. هر تخته فرش ایران دارای نقش مختص به خود می باشد به گونه ای که صدها و هزاران طرح دلفریب را در مجموعه فرش های ایران می توان جستجو کرد که هر کدام از آن ها در نوع خود در کمال زیبایی و تعادل رنگی هستند.
طراحان با ذوق این مرز و بوم در برخورد با فرهنگ ها و هنرهای اقوام مهاجر و مهاجم به این کشور با هوشمندی و بی ادعائی خاص خود گزدیه ترین و دل پسندترین نقش های آن ها را انتخاب و در طرح های مورد عمل خویش گنجانیده و در نتیجه با ارائه طرح های تلفیقی و ابتکاری توانسته اند هنر نقش قالی ایران را به حد تعالی آن چنان که شاهد هستیم برسانند. 
کار مشترک این طراحان همراه با عمل رنگرزان با تجربه و مهارت بافندگان هنرمند و با حوصله سرانجام به خلق پدیده ای زیبا و شکوهمند به نام قالی افسانه ای ایران منتهی شده است.
تکمیل و تعالی نقشه ای فرش ایران به مرور زمان صورت گرفته است. بنابر شواهد تاریخی فرش های ایران تا حدود چهارصد و پنجاه سال پیش (مقارن سلطنت شاه طهماسب)، با طرح های هندسی بافته می شدند و شاید تا حدودی به تحقیق بتوان گفت که تنها بعد از این زمان بود که طرح ههایی با خطوط منحنی و دوار در نقش قالی ایران وارد شد. در این زمان هنر – نقش قالی مانند دیگر هنرهای زیبا به حد کمال خود رسید. 
هنرمند طراح ایرانی گاهی با ترسیم نقش های کنایه ای و نمادین مانند اواع اسلیمی ها مقاصد خود را طرح های قالی منعکس نموده و جانورانی افسانه ای و حقیقی چون اژدها و فیل و مار را با این شکل ها مجسم نموده و گاهی نیز بی هیچ گونه تمهیدی تصویرهای واقعی موجودات زنده طبیعیت مانند شیر و اسب و آهو و گورخر و پرنده های گوناگون را در صحنه هایی از طبیعت و شکارگاه و مجالس بزم وارد نموده و با این تصاویر شاخه ها و درختانی مملو از شکوفه ها و گل ها و میوه ها را در لابلای استخوان بندی طرح که همان ترکه های اسلیمی و ختائی ها و لچک ها و ترنج و حاشیه باشند با حرکاتی استادانه و حساب شده به چرخش در آورده است. 
شاید در بادی امر به نظر رسد که اشکال این گل ها و بوته ها مشابهتی با اصل طبیعی خود ندارند ولی با مختصر دقتی گل های انار و سوسن و نرگس و صدتومانی و محمدی و تاج الملوک و مینا و درخت ههایبید و نخل و سرو و مانند آن را در متن فرش می توان تشخیص داد. حاصل آن که این شکل ها را طراح نقش قالی مطابق با ذوق و سلیقه طالبان و علاقه مندان فرش و طبیعت و ذات قالی تا حدودی انتزاع و آرایش نموده و در زمینه طرح آورده است.
طرح های جالب قالی ایران و رنگ آمیزی با تعادل و موزوین آن سال های درازی است که مقبول طبع علاقه مندان فرش می باشد و ا مرزو تقریباً بیشتر مراکز قالی بافی دنیا با آگاهی از این اقبال جهانی فرش های خود را برابر با طرح های ایران می بافند و کوشش چندانی نیز در ارائه طرح های جدید معمول نمی دارند چه به بهترین آنها به استثنای طرح های منظره ای و چهره بافی طرح بیشتر فرش های ایران به صورت متقارن می باشد و در بیشتر حالات طرح کامل یک فرش، تکرار یک چهارم سطح آن است.
بطور معمول بیشتر فرش های ایران حاشیه دارند که تعداد و ابعاد آن ها بسته به منطقه های گوناگون فرش بافی تغییر می کند و تعداد آن 3 تا 6 و گاهی نیز تا 15 ردیف می رسد. معمولاً یکی از آن ها حاشیه اصلی و با عرض بزرگ تر بوده و بقیه حاشیه های جانبی بیرونی و درونی هستند که اصطلاحاً آن ها را حاشیه ای محافظ نیز می خوانند و گاهی نیز ممکن است مانند برخی از فرش های سفارش و جدید بافت اصفهان و کاشان و کرمان بدون حاشیه باشند. 

طراحان نقش قالی 
به هنگام بحث درباره طراحان نقش قالی ایران اگر از گذشته های بسیار دور عهد صفوی که تنها نام انگشت شمار تنی چند از این هنرمندان از جمله رضا عباسی – میرک و سلطان محمد نقاش بر صفحات تاریخ هنر ایران باقی مانده است بگذریم و ادامه مبحث را با گذشتن از یک فضای خالی تاریخی به دوره پایانی عهد قاجاریه کشانیده و تاریخ نقش قالی را از زمان نقاش بزرگ کرمان محسن خان شروع کرده و به زمان حال برسانیم و به نام بسیاری از هنرمندان نقش قالی و تذهیب بر می خوریم که حاصل تخیل و قدرت نقش آفرینی آنان به هنر قالی بافی ایران جلوه ابدی بخشیده اند. در این مقال بی آنکه قصد کوچک شماری اهمیت کار بافنده و رنگرز را داشته باشیم باید صادقانه اذعان کنیم که تافته و نسج بی نقش و رنگ حتی در نهایت ظرافت و پرکاری هیچ گاه تمنای دلباخته و هوس خریداری را به خود نخواهد خواست و خریدار و طالب فارش بعد از آن که طرح و رنگ مورد نظر را در قطعه مور دلخواه خود یافت به سراغ ظرافت و استحکام و سایر ریزه کاری های فنی خواهد رفت. امید است که در این رهگذر اولویتی که به کار طراح داده شد، مایه تکدر بافنده و رنگرزی که مهارت سرپنجه و حاصل تجربه او به نقاش طرح فرصت خود نمائی در پهنه فرش را می دهد نشده باشیم.
طراحان بزرگ نقش قالی ایران را در یکصد و پنجاه سال اخیر در شش مرکز مهم قالی بافی ایران بدین گونه یادآوری می کنیم: 

الف: کرمان 
سر سلسله نقاشان بزرگ ایران محسن خان نقاش معروف کرمانی است (متولدی سال 1211 شمسی و متوفی در سال 1290 شمسی). فرزند این هنرمند بزرگ حسن خان یکی از طراحان نام آور و برجسته نقش قالی است. شاگردان حسن خان به ترتیب عبارتند از: زمان خان – احمد علی خان کربلائی – اکبر فدائی – کاشی نقاش – حاج محمد جعفر – عزیز الله بهارستانی – رضا بهره مند و حسین رسولی راوری که هر کدام از آن ها با ابداع نقش های جدید و دلفریب هنر نقش قالی را در خطه کرمان به اوج کمال خود رسانیدند.
در نسل سوم نقاشان کرمانی به نام های محمد علی شاهرخی پسر حسن خان – اکبر بهارستانی فرزند عزیز الله بهارستانی – عباس سروری – احمد کیوان – علی صوتی و حسین واعظی برخورد می کنیم.

ب: اصفهان 
در معرفی نام های معروف نقش قالی اصفهان بی تردید باید ابتدا به نام عیسی بهادری اشاره شود. این هنرمند برجسته در سال 1284 شمسی در دهکده برچالو (اراک) به دنیا آمد. او پس از اتمام مدرسه کمال الملک در سال 1315 به سرپرستی هنرستان هنرهای زیبا اصفهان برگزیده شد به مدت 30 سال در این سمت شاگردان زیادی را در همه رشته های هنرهای تزئینی به ویژه در نقاشی و تذهیب و نقش قالی تربیت کرد و طرح های بسیار جالبی را به مجموعه طرح های ایرانی افزود. جواد رستم شیرازی – پورصفا – هوشنگ جزی زاده – محمود فرشچیان و جعفر قلی دادخواه همگی از دانش آموخته گان این هنرستان و از شاگردان و همکاران او بودند. 
در بین شاگردان عیسی بهادری استاد محمود فرشچیان به شهرت بیشتری دست یافت و بدین لحاظ یادآوری کامل تری را شایسته است. استاد فرشچیان متولد 1308 در شهر اصفهان یکی از هنرمندان نام آور ایران در رشته های نقاشی مینیاتور است هر چند که در رشته های تذهیب و نقش قالی و طرح کاشی نیز از تخصص و مهارت بالایی بهره مند است. محمود فرشچیان در محافل هنری ایران و خارج از معروفیت فوق العاده ای بهره مند است. از طرح های او که بیانگر اندیشه ها و تخیلات نامحدود انسانی است تابلوهای زیبایی در کارگاه ههای فرش بافی ایران به ویژه تبریز بافته شده است. 
در این روزها کارگاه قالی بافی عالی نسب تبریز به صورت انحصاری به بافت آثار استاد اشتغال دارد که نمونه ای چند از آن ها زینت بخش این کتاب است. 
احمد ارچنگ (متولد 1293 شمسی) هنرمند برجسته دیگری است که از او طرح های چشم نواز و زیبایی در نقش قالی بافی مانده است. شاگردان اب استعداد این هنرمند به نام های عباس کرباسیون و رحمت الله شادمان در ادامه کار استاد هم اکنون به کار طراحی در اصفهان اشتغال دارند. جعفر رشتیان طراح معروف دیگری در اصفهان که تا چند پیش در قید حیات بود در زمینه طرح های منظره ای نمونه های بسیار با ارزشی را از خود به جای گذاشت. 
در خاتمه به نام حسین مصور الملکی (متولد 1270 شمسی) از نقاشان م شهور نقش قالی اصفهان اشاره می شود. 

ج: کاشان 
در دفتر طراحان بزرگ و صاحب سبک کاشان در یکصد و ده سال اخیر ابتدا به نام رضا صانعی (میر سید رضا خان) که از پیش کسوتان هنرمند نقش قالی است بر می خوریم. این هنرمند نامدار در سال 1265 شمسی در شهر کاشان متولد شد. او مانند سایر هنرمندان هم عصر خود نقاشی و طراحی را در نزد میرزا احمد و برادرش میرزا علی اکبر آموخت به زودی خود به مرحله استادی رسید. آثار او بیشتر به صورت دور نما و پرتره می باشند. همکار و داماد او میرزا نصرالله صانعی (نقاش زاده) نیز از اساتید فن نقش قالی است که بیشتر در سبک کلاسیک کار می کرده است. 
دبیر الصنایع – آقا رضا وفا و میرزا عباس صنیعی نیز از استادان فن هستند و هنر نقاش قالی کاشان به مقیاس زیاد مدیون ذوق و نو آوری و خلاقیت هنری آنان می باشد. محمد و نظام افسری دو تن از اعضاء خانواده هنرمند افسری در کاشان می باشند که در رشته نقش قالی به مرحله استادی رسیدند. کارهای این دو نقاش چیره دست بیشتر در مایه طرح های طبیعت و صورت سازی به چشم می خورند. 
در یادآوری سایر هنرمندان صاحب شهرت این رشته باید به نام های محمد صنعی فرزند میرزا عباس صنیعی و مرتضی درویش و بالاخره سید محسن صانعی فرزند رضا صانعی که در شهر مشهد به کار طراحی فرش اشتغال دارد اشاره شود. 
د: تبریز 
از قدیمی ها رسام ارژنگی و میر مصور را که مینیاتوریست و نقاش قالی و از بنیان گزاران مدرسه صنایع متظرفه تبریز بوده اند و هم چنین حبیب الله امین افشار هنرمند برجسته دیگری که در سال 1367 چهره در نقاب خاک کسید و محمد تقی خیابانی را نام می بریم و از هنرمندان نسل جوان تر ابوالحسن خیابانی – اکبر برگی – قلی نامی – محمد حسین نجف زاده – یوسف تأملی – ابوالقاسم اماقانی – رضا اسکندری و ابراهیم رضایی شایسته یادآوری هستند که هر کدام از آنها با ذوق و کوشش فراوان سعی آن دارند که برگ جدیدی بر دفتر طرح های جاودانی فرش ایران بیافزایند. 

هـ : مشهد 
از طراحان مشهور و قدیمی مشهد می توان عبدالحمید صنعت نگار (متولد 1287 در کرمان) را نام برد که طراح نقشه بسیاری از فرش های بافته شده در کارگاه عمو اوغلی بوده است. طرح معروف به کوزه کنانی از کارهای این هنرمند است.
علی اکبر طرحچی فرزند عباس طرحچی معروف به نگارنده نیز از طراحان قدیمی و پرسابقه مشهد است. از نسل جوان تر محمد حسین فخرالواعظین مهدوی (متولد 1310 شمسی) فرزند شیخ عبدالکریم فخرالواعظین مهدوی طراح و نقاش قدیمی کرمانی و احمد بهبودی و حسین شهیدی نژاد هنرمندان کارگاه های قالی بافی آستان قدس رضوی و شرکت سهامی فرش ایران شعبه مشهد شایسته تجلیل و یادآوری هستند. 

و: تهران 
در یادآوری نام هنرمندان نقش قالی و تذهیب در تهران نخست به سراغ نقش آفرینان هنرستان عالی هنرهای زیبای تهران رفته و حسین طاهر زاده بهزاد رئیس و استاد این هنرستان که در نقش قالی و تذهیب و مینیاتور هنرمند برجسته ای بود معرفی می نماید. 
رضا وفا کاشانی هنرمند نامدار دیگری که به صورت آینه ای شفاف جلوه های هنری و مهارت های پدر و عموی با استعداد و پر هنر خود میرزا علی اکبر و میرزا احمد را بر روی هنرمندان نسل جدیدتر منعکس نمود.
غلامحسین صدیق اسکندانی (متولد 1280 شمسی در تبریز) استاد طراحی هنرهای تزئینی در اداره هنرهای زیبای کشور – اسدالله دقیقی هنرمند دیگری وابسته به هنرستان عالی هنرهای زیبای تهران – هادی اقدسیه – محمد حسین نقشه چی – علی درودی – علی اشرف کاشانی – عبدالکریم رفیعی – اسدالله غفاری – (انجدانی) استادان نقش قالی و تذهیب اداره هنرهای زیبای کشور و بالاخره عبدالله باقری رئیس قسمت تذهیب این اداره (نگارنده در سال هال 1328 و 1329 افتخار شاگردی استاد را داشت) شایسته هر گونه تجلیل و یادآوری هستند.
از نقاشان کم و بیش جوانی که به صورت آزاد در تهران فعالیت می کنند و یا در استخدام سازمان هایی مانند شرکت سهامی فرش ایران هستند می توان حسن موسوی سیرت – اکبر عندلیب – جعفر پاک دست – منصور تمسون و هم چنین خانم معصومه حسینی را نام برد. 
در پایان فصل طراحان فرش زندگی هنرمند بلند آوازه ای را که عنوان پدر فرش نوین ایران را به خود اختصاص داده است به کوتاهی مرور می کنیم. 
استاد ابوالفتح رسام عرب زاده در سال 1293 در خانواده ای هنرمند در شهر تبریز متولد شد و در زمستان 1376 دار فانی را بدرود گفت. شادروان عرب زاده از فارغ التحصیلان هنرستان عالی هنرهای زیبای تهران بود. او در طی زندگی گهربار و خلاق هنری خود در تمام رشته های نقاشی و مینیاتور – مجسمه سازی – نقش قالی – رنگرزی و بافندگی قالی ذوق هنری و استعداد بی مانندی از خود نشان داد. 
شکوفایی هنر استاد در طراحی و بافت فرش اندکی بیش ا هل سال پیش آغاز شد و همواره به عنوان یکی از استادان مسلم این رشته هنری در بین اهل فن شناخته شده بود. در آثار عرب زاده استفاده از مینیاتور که اولین هنری بود که در هنرستان هنرهای زیبای تهران با آن آشنا شده بود زیاد به چشم می خورد. شگفتی و اوج خلاقیت استاد این بود که ا و با حفظ تمام میراث های هنری دست به نو آوری می زد و از چهار چوب نقش های سنتی بیرون می رفت که گاهی مورد انتقاد برخی از هم کاران خود قرار می گرفت که از طرح های او به عنوان «نقش غلط» یاد می گردند. 
شادروان عرب زاده بنیان گذار اولین آموزشگاه هنری قالی بافی در تهران بود او در آخرین سال های حیات خود با مشارکت شهداری تهران مؤسسه ای به نام «بنیاد فرهنگی و هنری فرش رسام عرب زاده» را پی ریز کرد و 66 قطعه از دست بافت های خود را نیز به پاس گذاران 66 سال از عمر خود به آن بنیاد اهداء کرد. 

طبقه بندی طرح های قالی 
قبل از شروع به بحث درباره طرح های قالی توجه خوانندگان را به سه سبک اصلی که کلیه طرح های قالی در آن ها طبقه بندی می شوند جلب می نماییم.
درون مایه ها و اشکالی که اجزاء متشکله یک طرح را تشکیل می دهند از ترکیب و اتصال و چرخش و تداوم خطوط به وجود می آیند. حال اگر تمامی این خطوط با یکدیگر زاویه داشته باشند طرح های حاصل رد سبک هندسی طبقه بندی می شوند و اگر این خطوط فاقد زاویه باشند سبک را منحنی و یا گردان می نامند و هرگاه برخی از خطوط طرح با یک دیگر زاویه داشته و مقدار از مسیر خود را به صورت منحنی و بدون زاویه طی نمایند به آن سبک شاخه شکسته می گویند. 
نمونه هایی از طرح های سبک هندسی را اغلب در فرش ایلیاتی ترکمنی، بلوچی، لری، افشاری و برخی از فرش های مراکز بافندگی شهری مانند قم، جوشقان، اردبیل و منطقه های غربی ایران مشاهده می کنیم. گروه های فرعی این سبک عبارتند از هندسی جوشقانی، هندسی کف ساده، هنندسی ستاره (موزائیک)، هندسی بندی قابی، هندسی لچک و ترنج، هندسی خاتم شیرازی.
در این جا بی مناسبت نیست به این نکته اشاره شود که اصطلاح طرح های اقتباسی را که برخی از کارشناسان در مورد تعدادی از فرش های بافته شده در سبک هندسی را به کار می برند از نظر نگارنده واژه صحیحی نمی باشد چه اگر مقصود طرح های ناحیه قفقاز باشد ما بی آنکه منکر تأثری طرح های این ناحیه در طرح فرش های نواحی شمالی ایران مانند اردبیل، مشکی شهر، مغان، زنجان و بسیاری از ایلات ایران شویم باید خاطر نشان سازیم که ناحیه قفقاز خود در اصل تا گذشته ای نه چندان دور جزئی از خاک ایران بوده و پس از جنگ های ایران و روسیه در زمان قاجاریه بر اساس معاهده های ترکمانچای و گلستان ضمیمه خاک روسیه تزاری شده است. بنابراین در اصالت و وابستگی این طرح به مجموعه طرح های اصیل ایرانی هیچ گونه شک و تردیدی وجود ندارد. 
فرش های در سبک شاخه شکسته در مراکز فرش بافی هریس، ساروق، بیجار، بختیاری و طرح های در سبک منحنی بیشتر در کارگاه های شهری و در مراکز بافندگی قم، کاشان، اصفهان، تهران، نائین، کرمان و خراسان بافته می شوند. 
طرح های قالی را بر حسب آن که زادگاه آن در میان عشایر و ایلات بوده و یا این که توسط طراحان نقش قالی مراکز بافندگی شهری تهیه شده باشد به دو گروه بزرگ طرح های ایلیاتی و طرح های شهری تقسیم بندی می کنند. 

طرح های ایلیاتی 
این طرح های از قدیمی ترین و اصیل ترین طرح های قالی بافی ایران هستند و بیشتر بدون نقشه بوده و ذهن بافت می باشند. توتم های قبیله ای، طبیعت و حیواننات و اشیاء مورد علاقه و استفاده افراد ایل و روستانشینان در این طرح ها تجسم چشم گیری دارند.
رنگ های زنده و زیبایی ساده و دل انگیز این طرح ها آن چنان است که گاه طالبان خوش سلیقه فرش، دست بافتهایی با این گونه طرح ها را بر فرش های کاملاً دقیق و ظریف کارگاه های شهری ترجیح می دهند. به طور کلی تمامی این طرح های در سبک های هندسی و شاخه شکسته بافته می شوند. 
این طرح ها را گاهی به نام محل هایی که این فرش ها در آن جا بافته شده اند می نامند مانند مزلقان، فردوس، ویس و گاهی نام تیره های ایلی مانند هیبت لو، یلمه و گاه نام افراد صاحب نفوذ محلی مانند سالارخانی، یعقوب خانی و علی میرزایی را می گیرند. طرح های قشقائی، ترکمنی، بلوچی، افشاری، لری، شاهسون و سایر ایلات را به لحاظ دارا بودن ریشه های ایلی و چگونگی بافت می توان در این گروه طبقه بندی کرد. 

طرح های شهری 
نقشه فرش های روستایی و مراکز شهری اکثر پیچیده تر و بیشتر با خطوط منحنی هستند و برای انتقال اجزاء آن بر روی قالی به اجبار باید از الگو و یا نقشه استفاده کرد. طراحان نقش قالی نقشه های مورد نظر را بر روی کاغذهای شطرنجی میلی متری ترسیم می کنند. هر خانه شطرنج معرف یک گره در روی قالی می باشد. ممکن است نقشه های سیاه و سفید حاوی شماره های رنگ و یا در اصل رنگی باشند. 
طراحی در قالی بافی کاری است مستقل و به عهده هنرمندانی است که تنها در این زمینه فعالیت دارند. این نقاش ها برابر با سفارش کارگاه های قالی بافی و یا نظر شخصی طرح های قالی را تهیه می نمایند.
به جز نقشه هایی که در کارگاه های طراحی خصوصی تهیه می شوند هنرمندان نقش قالی مراکز دولتی ذیربط نیز به کار ترسیم نقشه های زیبا و ابتکاری اشتغال دارند. آن ها در این تلاش هستند که به راهی بیرون از بدعت ها و سنت های گذشته در زمینه طراحی دست یابند و تا حدودی نیز در این مهم موفق بوده اند به ویژه هنرمندان تهرانی که در سال های اخیر طرح های جالب و دلپسندی را به وجود آورده اند. 

اصطلاح لچک و ترنج 
در اکثر فرش های ایران نقش لچک و ترنج دیده می شود. به وطر معمول نقش ترنج در وسط فرش قرار دارد و شکل آن ممکن است دایره، بیضی، لوزی و یا چند پره باشد. اندازه ترنج در فرش های نقاط مختلف تغییر می کند به عنوان مثال در قالیچه ها و قالی های بافت اصفهان، کاشان، نائین و آباده ابعاد آن کوچک و در فرش های تبریز، هریس و مشهد تا حددی بزرگ تر است. در برخی از طرح های ترنج دار به جای ترنج واحد میانی دو تا سه ترنج کوچک در امتداد یک خط عمودی بیشتر در شکل های ه ندس و گاهی چندین ترنج در متن فرش با فاصله های منظم دیده می شود (نمونه فرش چند ترنجی چلسی).
در بالا و پایین ترنج میانی بیشتر دو سر ترنج بافته می شوند که در اصطلاح طراحان، شمشه و یا کلاله نامیده می شوند. گاهی ممکن است این کلاله ها به تعداد زیاد تمامی محیط ترنج را در بر گیرند. از آنجایی که برخی از این شمشه ها شکل خربزه را تداعی می کنند در اصطلاح آن را ترنج خربزه ای می نامند (نمونه ترنج فرش تاریخی اردبیل)، در حد فاصل ترنج در سر ترنج گاهی شکلی به نام کتبیه ترسیم می شود که در آن ممکن است نام اشخاصی نوشته شود. 
به یک چهارم نقش ترنج میانی و یا شکلی مشابه و یا اکثراً متفاوت با آن در چهار گوشه متن فرش در اصطلاح قالی باف ها لچک می گویند و اگر این لچک ها توأم با ترنج باشند طرح را لچک و ترنج می نامند.
هرگاه چند ترنج در داخل یکدیگر قرار گرفته باشند ترنج را تو د رتو و یا به عبارتی کاسه نیم کاسه می نامند. در صورتی که لچک ها با گردش اسلیمی ها و یا خط های هم بند دیگری در داخل متن فرش پیشرفت نموده و در کنار حاشیه به یکدیگر متصل شوند در اصطلاح به آن طرح سلسه و یا طرح طره ای می گویند. (مانند برخی از فرش های مشهد و اصفهان). 
در مجموعه طرح های نقش قالی 13 طرح اصلی را به صورت مختصر مطالعه می کنیم.

طرح شاه عباسی 
اساس این طرح ها را گل و بوته های خاص که به نام گل های شاه عباسی معروف شده اند تشکیل می دهند. این گل ها همراه با اسلیمی ها و ختائی ها و سایر موتیف های معمول در نقش قالی ساختار اصلی را در حاشیه و متن فرش به وجود می آورند.
شاه عباسی لچک و ترنج، شاه عباسی تصرفی، شاه عباسی افشان، شاه عباسی طره ائی از گروه های فرعی این طرح می باشند.

طرح اسلیمی 
در طراحی نقش قالی در اصطلاح به مجموعه ای از شکل های تزئینی خاص که شباهت به دهان باز مار دارند اسلیمی گفته می شود. گاهی این شکل ها اجزاء کوچکی از طرح را تشکیل می دهند و گاه قسمت اعظم متن و حاشیه را اشغال نموده و به صورت نقش مسلط در می آیند
. به گفته ای واژه اسلیمی از کلمه اسلیم به معنی جوانه، ریشه گرفتهکه چندان دور از ذهن نیست چه در روی ترکه ها و شاخه های اسلیمی مکرر این جوانه های را مشاهده می کنیم و عده ای نیز اصل این واژه را از کلمه اسلام می دانند و شاید به همین جهت است که اروپائیان به تصور آنکه اسلیمی از طرح های عربی (مهد اسلام) است آن را «عربسک» (ARANESQUE) می خوانند. به هر حال طرحی است موفق و زیبا که در بسیاری از مراکز فرش بافی به ویژه نواحی مرکزی ایران مانند اصفهان از آن استفاده شایانی می شود. 
طرح های اسلیمی گونه های مختلفی دارند مانند اسلیمی دهان اژدر، اسلیمی ماری، اسلیمی شکسته.

طرح گلدانی 
طرحی است زیبا و دلپسند و همان گونه که از نام آن بر می آید شکل گلدانی مزین به شاخه های گل در آن عنصر اصلی و غالب را تشکیل می دهد که در اندازه های مختلف گاهی بزرگ و به صورت واحد و گاه کوچک و در ردیف های موازی تمامی زمینه فرش را به زیر پوشش می کشد.
از گروه های فرعی این طرح می توان گلدانی محرابی، گلدانی ظل السلطان (گل و بلبل)، گلدانی حاج خانمی و گلدانی تکراری را نام برد. 
طرح گلدانی همواره در میان بافنده های قم، تبریز، کاشان، آباده و کردستان از مقبولیت کافی بهره داشته است.

طرح هراتی 
طرحی است اصیل و زیبا و کنایه دار که درون مایه های تشکیل دهنده آن نقشی از ماهی را به خاطر می آورند و به این لحاظ آن را طرح ماهی نیز می نامند. طرحی است که از شرق ایران سرچشمه گرفته و به مرور زمان در پهنه ایران پرورده و تکمیل شده و به صورت دلخواه بافنده های خراسان، همدان، کردستان و اراک آمده است.
طراحان نقش قالی گاهی در متن فرش نقش ترنجی پوشیده از موتیف های متشکله این طرح را از نقش تکراری این موتیف ها ولی بدون ترنج می پوشانند و حاشیه و قاب فرش را بطور معمول در رنگی به طور کامل مشخص و متضاد با متن مجسم می سازند. 
گروه های فرعی این طرح عبارتند از: ماهی فراهان، ریزه ماهی، ماهی هرات، ماهی سنه یا کردستان.

طرح درختی 
در این گونه طرح ها اشکال درختان و شاخ و برگ ها و بوته ها عنصر اصلی را تشکیل می دهند، گاه در میان شاخ و برگ های درختان به پرندگانی و در پای آنها به حیوانات وحشی در حالت چرا و استراحت بر می خوریم که در این صورت طرح نام درختی حیوان دار می یابد و اگر در پی وحوش طراحی شده شکارچیانی سواره بر اسب و یا پیاده در حال صید دیده شوند طرح نام درختی شکارگاه به خود می گیرد. در صورتی که در میانه فرش به برکه ای آب که قاعدتاً با رنگ فیروزه ای مشخص است برخورد نمائیم به طرح نام، درختی سبزی کار و یا آب نما می نهیم گاه در حالت اخیر از شکل درخت در طرح نشانه ای نیست بلکه شاخه ها و ساقه های پر گل درختان هستند که عناصر غالب و اصلی طرح را تشکیل می دهند. 
طرح درختی سبزی کار از طرح را تشکیل می دهند. طرح درختی سبزی کار را طرح های معروفی است که در حدود هفتاد سال قبل از ناحیه راور کرمان راهی به درون مجموعه طرح های زیبای فرش یافت.
بافندگان کاشان، اصفهان، تبریز، قم و تهران به طرح درختی اقبال فراوانی دارند. ناگفته نماند که تصویر و نقش درخت در فرش را در بسیاری از کشورهای اروپایی به فای نیک گرفته و آنرا نشانه ای از تداوم عمر و خوشبختی و سعادت می دانند بدین جهت طرحی است مبارک و دلخواه خاصه در میانه جوانان. طرح های قدیمی خوشه انگوری با سابقه بافت صد ساله در مناطق غربی ایران و بید مجنون در نواحی مرکزی و جنوبی در این گروه طبقه بندی می شوند.

طرح بته ای 
یکی از طرح های معروف و موفق در مجموعه طرح های نقش قالی، طرح بته ای است. بافت فرش با استفاده از این طرح علاوه بر ایران در هندوستان نیز رواج دارد. 
شکل بته ای در طرح های فرش به گونه ها و اندازه های مختلف به چشم می خورد گاهی چنان بزرگ که چند تایی از آن برای پوشش سطح فرش کفایت می کند ولی در بیشتر موارد به اندازه های کوچک در ردیف های موازی در متن فرش و یا به دنبال یکدیگر در حاشیه قالی دیده می شوند. گاهی در سبک شاخه شکسته ولی اغلب در سبک منحنی به سر انگشت طراح در می آید. اغلب در فرش های کرمان – سنندج – همدان – کاشان – سرآیند و قم آن را می یابیم. معروف ترین طرح های بته ای عبارتند از: بته جقه یا بته مادربچه – بته ترمه ای – بته سرآبندی – بته میر – بته افشار – بته قلمکار اصفهانی – بته کردستانی یا هشت پر .
طرح خشتی 
در صورتی که متن فرش با اشکال هندسی، مربع و لوزی شبکه بندی شده و در داخل هر یک از خانه های این شبکه نقش مایه هایی از قبیل گلدان، گل، بته، شاخه گل، درختان گوناگون خاصه سرو و بید، وحوش و پرندگان به صورت مجرد ترسیم شده باشند به گونه ای که هر خانه از نظر شکل و محتوا از خانه مجاور متمایز باشد اصطلاحاً طرح را قابقابی و یا به عبارتی دیگر قالب خشتی می نامند. استفاده از این طرح در بختیاری چنان راجی است که اگر منشأ آن را از این ناحیه بدانیم سخنی به گزاف نگفته ایم. امروزه با تقلید از این طرح در شهرستان های تبریز، قم، بیرجند، قالیچه ها و فرش هایی بزرگ و کوچک به تعداد قابل ملاحظه بافته می شوند.

طرح آثار تاریخی 
در این طرح ها تصاویر بناهای تاریخی الهام بخش پدید آورندگان نقش قالی است و آن ها نقش این ساختمان ها را یا به صورت کلی و یا اجزایی از آنها را مانند گنبدها و ستون ها و طاق نماها در میان طرح های خود وارد می کنند. از میان طرح های معروف این گروه می توان به طرح گنبد مسجد شیخ لطف الله اصفهان – طرح خرابه های تخت جمشید و نمای طاق بستان کرمانشاه اشاره کرد.

طرح منظره های طبیعی و پرتره شخصیت های تاریخی 
از طرح های اصلی این گروه می توان به دست بافت هایی با پرتره شخصیت های تاریخی و سیاسی معروف و تابلوها و منظره های طبیعی اشاره کرد که در گذشته در بین طراحان کرمانی مورد اقبال فراوان بود و این روزها هنرمندان تبریزی و اصفهانی و تهرانی با خلق آثار بسیار باشکوهی در این زمینه از همکاران کرمانی خود پیشی گرفته اند که از میان این آثار می توان به دست بافت هایی که با استفاده از طرح های استاد محمود فرشچیان نقاش نام آور تهیه شده اشاره کرد. 

طرح محرابی 
الهام بخش طراحان نقش قالی در به وجود آوردن این طرح، شکل محراب است. متن محراب گاهی ساده و بدون نقش و گاهی پوشیده از شاخ و برگ ها و گل های شاه عباسی و گاهی منقش به نقشی از درخت بافته می شود. 
در برخی دیگر از انواع این طرح در متن محراب به نقش هایی از قبیل گلدانی بزرگ انباشته از شاخه های گل و یا قندیلی آویزان از سقف محراب بر می خوریم.
طرح محراب را بافنده های قم، کاشان، اصفهان، تبریز و بلوچ بیشتر می پسندند و به دار می آورند.

طرح افشان 
در بیشتر طرح های قالی بافی اشکال و اجزاء تشکیل دهنده طرح به صورت پیوسته و بدون انقطاع ترسیم می شوند در حالی که در طرح های افشان اجزاء تشکیل دهنده طرح به صورت پراکنده و جدا از یکدیگر ولی با فاصله های منظم از یکدیگر طراحی می شوند. معروف ترین طرح های افشان عبارتند از: افشان دسته گل، افشان اسلیمی، افشان شاخه پیچ، افشان شاه عباسی و گلفرنگ.

طرح های بندی 
در صورتی که جزء کوچکی از طرح در متن فرش در جهات طول و عرضی تکرار شده و این اجزائ با گیره هایی به یکدیگر متصل شده باشند در اصطلاح طرح را بندی می نامند. 
معروف ترین طرح های این گروه عبارتند از: بندی ورامین یا میناخانی، بندی اسلیمی، بندی باز و بندی یا شیرشکری، بندی آدمکی یا ملا نصرالدین، بندی کتیبه ای و بندی شاخ گوزن حیوان دار.
استفاده از این طرح کم و بیش در تمامی کارگاه های قالی بافی استان های شمالی، شرقی و مرکزی ایران معمول است.

طرح محرمات یا قلمدانی
اصطلاح لچک و ترنج 
در صورتی که متن فرش به نوارهایی با عرض مساوی و با رنگ های مختلف و مزین به موتیف های ریز نقشی تقسیم گردد به طوری که زمینه فرش به صورت راه راه به نظر رسد در اصطلاح به آن طرح محرمات نام می نهند. 
این طرح یکی از قدیمی ترین نقش مایه هایی است که از زمان هخامنشیان تاکنون به گونه های گوناگون بر روی انواع پارچه ترمه و دست بافت های گره دار، مناطق مختلف بافندگی ایران منعکس شده است. این طرح که در پاره ای از نقاط به آن قلمدانی نیز می گویند مورد نظر بافنده های فارس، کردستان، تبریز و قم می باشد. 

تذهیب و خط در نقش قالی 
تذهیب و نقش قالی در حقیقت دو هنر وابسته و متکی به یکدیگر هستند که پیدایش آن ها به گذشته های دور بر می گردد و اوج اعتبار آن ها در عهد صفویه و کمی جلوتر یعنی در زمان سلطنت تیموریان بوده است.
هنرمند تذهیب کار با گردش اسلیمی ها و خطوط هم بند و آرایش آن ها با گل ها و آذینه ها و نگاره ها بیشتر آثار مینیاتوریست ها و خطاط ها را حاشیه سازی می کند و کار آن ها را با جلوه و شکوه بیشتری در معرض دید قرار می دهد در حالی که هنرمند نقش قالی با استفاده از همین آذینه ها و نگاره ها حاشیه و متن فرش را طراحی می کند و در کار خود نیز از کاغذهای مدرج میلی متری استفاده می کند در حالی که هنرمند تذهیب کار در کارگاه خود از این نوع کاغذها بی نیاز است. 
گاهی از خطاطی به هنگام طراحی حاشیه برخی از فرش های کرمان، تهران، تبریز و شماری دیگر از مراکز قالی بافی استفاده می شود و در داخل کتیبه های حاشیه فرش اکثر با استفاده از انواع خطوط اشعار و یا نوشته هایی را به مناسبت های مختلف می آورند و یا گاه به گاه در داخل کتیبه هایی که در متن و یا در بالا و پایین فرشینه ها جاسازی می کنند نام سفارش دهنده – اهداء کننده، تاریخ بافت – نام بافنده را می آورند که سندی بر اعتبار فرش می شود که در آینده کار کارشناسان و یا خریداران را در تشخیص آن تخته فرش سهل و ساده می سازند.