یکی از عوامل با اهمیت و در خور توجه که شهرت قالی های این سرزمین را جهان گیر کرده است نقش های دلپذیر و طرح های بی مانند و متنوع آن ها است. هر تخته فرش ایران دارای نقش مختص به خود می باشد به گونه ای که صدها و هزاران طرح دلفریب را در مجموعه فرش های ایران می توان جستجو کرد که هر کدام از آن ها در نوع خود در کمال زیبایی و تعادل رنگی هستند.
طراحان با ذوق این مرز و بوم در برخورد با فرهنگ ها و هنرهای اقوام مهاجر و مهاجم به این کشور با هوشمندی و بی ادعائی خاص خود گزدیه ترین و دل پسندترین نقش های آن ها را انتخاب و در طرح های مورد عمل خویش گنجانیده و در نتیجه با ارائه طرح های تلفیقی و ابتکاری توانسته اند هنر نقش قالی ایران را به حد تعالی آن چنان که شاهد هستیم برسانند.
کار مشترک این طراحان همراه با عمل رنگرزان با تجربه و مهارت بافندگان هنرمند و با حوصله سرانجام به خلق پدیده ای زیبا و شکوهمند به نام قالی افسانه ای ایران منتهی شده است.
تکمیل و تعالی نقشه ای فرش ایران به مرور زمان صورت گرفته است. بنابر شواهد تاریخی فرش های ایران تا حدود چهارصد و پنجاه سال پیش (مقارن سلطنت شاه طهماسب)، با طرح های هندسی بافته می شدند و شاید تا حدودی به تحقیق بتوان گفت که تنها بعد از این زمان بود که طرح ههایی با خطوط منحنی و دوار در نقش قالی ایران وارد شد. در این زمان هنر – نقش قالی مانند دیگر هنرهای زیبا به حد کمال خود رسید.
هنرمند طراح ایرانی گاهی با ترسیم نقش های کنایه ای و نمادین مانند اواع اسلیمی ها مقاصد خود را طرح های قالی منعکس نموده و جانورانی افسانه ای و حقیقی چون اژدها و فیل و مار را با این شکل ها مجسم نموده و گاهی نیز بی هیچ گونه تمهیدی تصویرهای واقعی موجودات زنده طبیعیت مانند شیر و اسب و آهو و گورخر و پرنده های گوناگون را در صحنه هایی از طبیعت و شکارگاه و مجالس بزم وارد نموده و با این تصاویر شاخه ها و درختانی مملو از شکوفه ها و گل ها و میوه ها را در لابلای استخوان بندی طرح که همان ترکه های اسلیمی و ختائی ها و لچک ها و ترنج و حاشیه باشند با حرکاتی استادانه و حساب شده به چرخش در آورده است.
شاید در بادی امر به نظر رسد که اشکال این گل ها و بوته ها مشابهتی با اصل طبیعی خود ندارند ولی با مختصر دقتی گل های انار و سوسن و نرگس و صدتومانی و محمدی و تاج الملوک و مینا و درخت ههایبید و نخل و سرو و مانند آن را در متن فرش می توان تشخیص داد. حاصل آن که این شکل ها را طراح نقش قالی مطابق با ذوق و سلیقه طالبان و علاقه مندان فرش و طبیعت و ذات قالی تا حدودی انتزاع و آرایش نموده و در زمینه طرح آورده است.
طرح های جالب قالی ایران و رنگ آمیزی با تعادل و موزوین آن سال های درازی است که مقبول طبع علاقه مندان فرش می باشد و ا مرزو تقریباً بیشتر مراکز قالی بافی دنیا با آگاهی از این اقبال جهانی فرش های خود را برابر با طرح های ایران می بافند و کوشش چندانی نیز در ارائه طرح های جدید معمول نمی دارند چه به بهترین آنها به استثنای طرح های منظره ای و چهره بافی طرح بیشتر فرش های ایران به صورت متقارن می باشد و در بیشتر حالات طرح کامل یک فرش، تکرار یک چهارم سطح آن است.
بطور معمول بیشتر فرش های ایران حاشیه دارند که تعداد و ابعاد آن ها بسته به منطقه های گوناگون فرش بافی تغییر می کند و تعداد آن 3 تا 6 و گاهی نیز تا 15 ردیف می رسد. معمولاً یکی از آن ها حاشیه اصلی و با عرض بزرگ تر بوده و بقیه حاشیه های جانبی بیرونی و درونی هستند که اصطلاحاً آن ها را حاشیه ای محافظ نیز می خوانند و گاهی نیز ممکن است مانند برخی از فرش های سفارش و جدید بافت اصفهان و کاشان و کرمان بدون حاشیه باشند.
