مشهورترین استاد نگارگری قرن ۱۲ قمری *معین مصور*

مشهورترین استاد نگارگری قرن ۱۲ قمری معین مصور

پنجشنبه, ۷ خرداد ۱۳۹۴، ۰۷:۱۸ ب.ظ

معین مصور
عشاق، نگاره ای از معین مصور، 1642 میلادی، گالری فریر واشنگتن
زادروز	1026 قمری
درگذشت	1109 قمری
محل زندگی	اصفهان
پیشه	نگارگر
سبک	نگارگری ایرانی
دوره	صفوی
مکتب	مکتب اصفهان

معین مصور معروف به آقا معین، آقا معینا، شهرهٔ زمان و نادرهٔ زمان، از مشهورترین استادان نگارگری قرن ۱۲ قمری، در میانه‌های دوران صفوی است. وی از شاگردان با استعداد رضا عباسی و از آخرین بازماندگان بزرگ سنت هنری دوران صفوی بوده و گویا همه‌ی عمر خود را در شهر اصفهان گذرانده‌است. او در شبیه‌سازی و چهره‌پردازی استادی چیره‌دست بود و در ارائه‌ی مجالس بزمی و رزمی و مناظر گوناگون، نقاشی پُرمایه به شمار می‌آمد.

تولد و وفات

معین مصور که در اوایل سدهٔ یازدهم هجری قمری به دنیا آمد، در زمان چهار پادشاه صفوی (صفی، عباس دوم، سلیمان و سلطان حسین) می‌زیسته‌است. همچنان که تاریخ تولد وی دقیقن مشخص نیست، تاریخ وفات‌اش نیز وضعیت روشنی ندارد. ارنست هنل بر اساس یادداشت معین مصور بر حاشیهٔ تمثال رضا عباسی معتقد است: معین دیرتر از ۱۰۲۶ قمری یا ۱۷۲۶ میلادی متولد نشده‌است. آنتولی ولش معتقد است: معین مصور تا تاریخ ۱۱۰۷ قمری کار می‌کرده و می‌نویسد سال بعد از دنیا رفته. ولی از ذکر نام منبع مورد استفاده خودداری نموده‌است. رابینسون در مقاله‌ای راجع به شاهنامهٔ کوچران که بین ۱۱۰۴ تا ۱۱۰۹ ق مصور شده، معتقد است وی تا سال ۱۱۰۹ کار می‌کرده، زیرا نگارهٔ هجدهم شاهنامهٔ مذکور به وسیلهٔ معین امضا شده‌است.

آثار هنری

• تصویر مرد گلابی به‌دست، منسوب به معین مصور و احتمالن در اصفهان، در نیمهٔ دوم قرن ۱۱ که با مرکب و آب رنگ روی کاغذ انجام شده‌است.

• تصویر چهرهٔ ریش‌دار، روانی خط در این طراحی و رنگ رقیق آن به معین نسبت داده می‌شود. به نظر می‌رسد که این طراحی یکی از مدل‌های استاندارد شاگردان متعدد رضا بوده‌باشد، چرا که نسخه‌های متفاوت و متعددی از آن یافت شده‌است.

• تصویر جوان خروس در بغل را معین مصور با حرکت‌های تند و سریع قلم انجام داده‌است، از آنجا که وی طرح‌هایی سریع و با موضوعات روزمره انجام می‌داده، این اثر را برای فرزندش ترسیم کرده، و طبق معمول در کنارهٔ اثر این مطلب را ذکر کرده است. «با عجله برای فرزندم آقا زمان کشیدم. پنج شنبه ۱۰۶۹ ه. ق، به امید خوشبختی». این تصویر در موزهٔ توپقاپی استانبول نگهداری می‌شود.

حملۀ ببر به جوان، 1672 میلادی، موزۀ هنرهای زیبای بوستون

• تصویر حملهٔ شیر (یا ببر) به شاگرد بقال، یکی از طرح‌های روایی معین مصور است که با شنیدن واقعه‌ای که خود ندیده‌بود، اما دیگران برای‌اش تعریف کردند نقاشی کرده، این اثر کتیبهٔ مفصلی به همراه دارد و معین در حاشیهٔ آن کل ماجرا را شرح داده‌است. وی این اثر را (که در موزهٔ هنرهای زیبای بوستون نگهداری می‌شود) در سال ۱۰۸۲ تصویرکرده، و آن زمانی است که سفیر بخارا ببری را برای شاه سلیمان هدیه می‌فرستد. شیر یا ببر در دروازه دولت، از دروازه‌های اصفهان آن روزگار، ناگهان به یکی از مهتران نوجوان حمله می‌کند، و معین بر اساس شنیده‌ها، ماجرا را تصویر و تشریح می‌کند.

• توانایی و قدرت قلم و تصور و تجسم معین مصور در تصویر جنگ اژدها هویدا است. این تصویر در موزهٔ فیتزویلیام کمبریج نگهداری می‌شود.

• تصویر طراحی از بدن انسان در چند حالت، که این تصویر نیز قدرت خلاقه و تجسم و توانایی قلم معین مصور را آشکار می‌سازد. شش حالت مختلف را می‌توان در این تصویر دید.

• تصویر پیرمردی که به عصای خود تکیه داده‌است، با رقم: «پیر سرکار به دست گمراه- رقمش کرد معینا این را سنه ۱۰۴۲»

• تصویر شاه عباس کبیر که پیالهٔ دارو یا شراب را، به حکیم شمسا محمد تحویل می‌دهد، با رقم: «... سنه ۱۰۸۲ باتمام رسید»

• نگاره‌های «عشاق و ندیمه» و تک چهرهٔ «سواره میرزا محمد تقی تبریزی» از دیگر آثار معین مصور است که مهارت او را در رنگ بندی ظریف و عالی نشان می‌دهد.

• تصویر مرغ زیبایی که بر روی سنگی نشسته با رقم: «... سنه ۱۱۰۰ باتمام رسید. مشقه معین مصور».

• تصویری را از استادش رضا عباسی در سال ۱۰۴۴ ه. ق کار کرده که در حاشیهٔ آن در مورد مرگ وی توضیح داده‌است: «شبیه غفران و رضوان آرمگاهی، مرحوم، مغفوری استادم رضا مصور عباسی، مشهور به رضا عباسی آسفر به تاریخ شهر شوال با اقبال سنه ۱۰۴۴، آبرنگ گردیده بود که در شهر ذوالقعدة الحرم... مذکور از دار فنا به عالم بقا رحلت نمود. و این شبیه بعد از چهل سال در چهاردهم شهر رمضان المبارک سنهٔ ۱۰۸۴ به خواهش فرزندم محمد نصیر صورت اختتام پذیرفت معین مصور غفرالله ذنوبه».

• نگارهٔ دیگری از استادش رضا عباسی که در گوشهٔ چپ آن عبارت زیر نوشته شده‌است: «شبیه مرحمت و مغفرت پناهی مرحوم جنت مکانی استادم رضا عباسی علیه الرحمه و الغفران به تاریخ سنه۱۰۴۰ شده بود و به تاریخ شهر صفر سنه ۱۰۸۷ به یادگار جهت مرقع باتمام رسید. مبارک باد معین مصور عون الله». معین مصور این تصویر را از استادش در تاریخ ۱۰۴۰ شروع کرده و در تاریخ ۱۰۸۷ یعنی چهل و هفت سال بعد آن را به اتمام رسانیده. شاه عباس اول در تاریخ ۱۰۳۸ وفات یافته و بنابراین معبن مصور این تصویر را دو سال بعد از مرگ شاه عباس از رضا عباسی کشیده، و در این موقع رضا عباسی آن‌طوری‌که از تصویر مورد بحث مشهود می‌شود در حدود ۷۰ سال داشته. مطلبی که باعث تعجب می‌باشد این است که به‌چه علت معین مصور در تصویر کلکسیون «انجل گروس» و در تصویر کلکسیون کواتریچ شبیه استاد را یکی چهار سال پیش از مرگ وی و دیگری در سال مرگش شروع کرده و اولی را چهل سال بعد، یعنی در سال ۱۰۸۷ و دومی را در سال ۱۰۸۸ به‌اتمام رسانیده است؟ تاریخ جلوس شاه سلیمان دوم در اصفهان سال ۱۰۷۹ و تاریخ مرگش سال ۱۱۰۵ می‌باشد، بنابراین تاریخ اتمام تصویر رضا عباسی به‌دست معین مصور در حدود ده سال پس از جلوس شاه سلیمان دوم است. شاید در این موقع به‌دلایلی شاه سلیمان یا نقاشان معاصر وی متوجه این موضوع شده‌اند که رضا عباسی نقاش بزرگی بوده و تصمیم گرفته‌اند همان‌طوی‌که معین مصور می‌گوید برای حفظ در آلبوم (مرقع) به‌عنوان یادگار، تصویر او را ترسیم و نگهداری کنند. اتفاقن در همین زمان است که بسیاری از نقاشان، سبک کار رضا عباسی را پیش می‌گیرند و سبک مکتب هرات و بهزاد به‌کلی متروک و فراموش می‌گردد.

• از معین مصور علاوه بر تعداد زیادی طراحی و نقاشی‌های تک‌ورقی، تعدادی کتاب مصورشدهٔ خطی نیز به جای مانده‌است، که در برخی از این کتاب‌ها، بیش‌از ۱۰ نگاره ترسیم کرده‌است. یکی از نسخه‌های مصور او، شاهنامهٔ فردوسی به تاریخ ۱۰۶۶ است (دابلین، کتابخانهٔ چستربیتی، شمارهٔ ۲۷۰) و دیگری شاهنامه‌ای است که تصاویر معین مصور همراه هنرمند دیگری به‌نام فضل علی در آن ظاهر شده و معروف به «شاهنامهٔ کوچران» (دورهٔ شاه سلیمان) است (نیویورک، موزهٔ متروپولیتن). در نسخهٔ «تاریخ عالم آرای شاه اسماعیل» هم نگاره‌های معین مصور آمده‌است.

• شصت اثر دیگر وی در «احوال و آثار نقاشان» ذکر شده‌است.

معین مصور را با نام‌های آقا معین، آقا معینا، معین مصور، شهرهٔ زمان و نادرهٔ زمان می‌شناسند. وی سجع‌های مختلفی از قبیل: ز توفیق صانع رقم زد معین، رقم زد ز توفیق صانع معین، رقم زده کمینه معین مصور، به نصرت رقم زد معین مصور، پیر سرکار (پیر پُرکار) به دست گمراه – رقمش که معینا این را رقم می‌نمود، و در اغلب موارد رقم کمترین معین مصور می‌نوشت، و جملهٔ مبارک باد را بر آن اضافه می‌کرد.

تحلیل آثار

مرگ سهراب، شاهنامۀ فردوسی، 1649، موزۀ بریتانیا

معین مصور تا پایان عمر طولانی هنری خویش (حدود ۷۵ سال) که همزمان با نفوذ نقاشی اروپا در ایران بود، علی‌رغم این‌که اکثر هنرمندان معاصرش (همچون محمد زمان و علی قلی جبه‌دار) شدیدن تحت تاثیر هنر اروپا قرارگرفته‌بودند، به‌خاطر احترام خاصی که برای استاد خویش قائل بود، آثار خود را از نفوذ هنر اروپایی محفوظ داشت. بسیار باریک‌بین و بر هنرش مطمئن بود. از نقش خود به‌عنوان انتقال دهندهٔ ابتکارات رضا عباسی آگاه بوده و با احترام تمام نسبت به سنت‌های هنری او پای‌بند بود. چهره‌پردازی‌های وی در شیوۀ اصفهانی و حال و قیافۀ آن سامان بود و از شیوۀ مغولی و چینی در آثارش، چیزی به چشم نمی‌خورد. در شیوۀ حل کاری و تذهیب زمینه و اطراف، قدرت قلم داشت و نقش جانوران و دشت و دمن و سایر شیوهٔ میرکی (شیوهٔ آقا میرک) را به استادی انجام می‌داد. معین مصور یکی از پیشگامان قلمدان سازی در عیار کارهای روغنی است، اما در تصویرسازی، اغلب آبرنگ کار می‌کرد و هیچ‌گاه از شیوه‌ی اصفهانی و مکتب رضا عباسی عدول نکرد. به غیر از استاد رضا عباسی که در خدمت وی بوده، از آثار دیگر هنرمندان گذشته نیز از جمله استاد کمال‌الدین بهزاد و استاد محمدی و صادقی بیگ و چه بسا سایر استادان دیگر مشق کرده و در تکمیل بعضی کارهای نیمه تمام آنها کوشا بوده‌است. او شاگردان زیادی داشته و نام بعضی از آنها را در زیر آثار خود آورده‌است. استاد شفیع عباسی نیز از دوستان و معاصران وی بوده‌است. معین مصور، اولین نقاشی است که در زیر بیشتر آثار خود، نام و تاریخ اجرای تصویر را به روشنی نمایان ساخته و حتی چندی از دیگر ویژگی‌های نقش را نیز بر آن افزوده‌است. اولین اثر تاریخ دار او متعلق به ۱۰۴۳ بوده و آخرین طراحی‌اش را در سال ۱۱۱۹ کار کرده‌است. طراحی‌های او دارای ابعاد تاریخی خاص می‌باشند. گاهی آثارش اختصاص به یک واقعهٔ تاریخی دارد و یا یک اتفاق ساده و روزمره را بیان می‌کند. در حاشیهٔ بیشتر طراحی‌های معین توضیح کوتاه یا بلندی آمده‌است، به‌طوری که در یکی از طراحی‌ها واقعه‌ای که در شهر اتفاق‌افتاده و همه را غمگین کرده، تصویر کرده و در حاشیهٔ آن کل ماجرا را توضیح داده‌است. در آثار او، در عین پایبندی به شیوهٔ استادش، رگه‌هایی از تأثیرات فرنگی سازی را می‌توان مشاهده‌کرد. این کار او بر اصول دقیق و ذوق وی متکی است و توانایی‌اش در بازنمایی ملموس پدیده‌ها جلوه می‌نماید. او از زمانهٔ خود و رندگی روزمره در اصفهان، پایتخت صفویان، نماها و طراحی‌های ارزشمندی به یادگار گذاشته‌است. فضا و محیط نگاره‌ها و طراحی‌های او صمیمانه، آشنا و سرشار از رشد و پویش است. به گفتهٔ دکتر یعقوب آژند: «انصاف آن است که او از لحاظ طبیعت فکری و هنری توانا بود و در ترکیب بندی‌هایش تازگی بسیار به چشم می‌خورد.»

دکتر مهناز شایسته فر معتقد است که با بررسی و مرور بر جنبه‌های صورتی و معنایی آثار نقاشی رضا عباسی و معین مصور که هر دو از اساتید فن نقاشی دوران متأخر صفوی بودند، ارائه فن (تکنیک) بالایی از نقاشی آشکار است، که در این مسیر معین مصور دنباله‌رو و تقلید کنندهٔ شیوهٔ استادش رضا عباسی بوده‌است. هر دو نقاش انجام طراحی‌های قلمی و تک صفحه‌ای و اغلب با یک شخصیت و بعضن با رنگ محدود را ترجیح داده‌اند، هر دو بسیار پرکار بوده و دارای آثار متعددی می‌باشند که در آثار آنها اصول نقاشی سنتی ایرانی که خود نیز در ارتقاء آن نقشی به‌سزا داشته‌اند به چشم می‌خورد. علی‌رغم نشر افکار و اندیشه‌های مذهبی و دینی و حضور اندیشمندانی چون ملاصدرا،شیخ بهایی و شاعرانی چون محتشم کاشانی در این دورهٔ فرهنگی، و از طرفی ادعای وافر سلاطین صفوی بر ترویج مذهب شیعه و مفاهیم دینی، در آثار نقاشی این دو نقاش کمتر اثری با صورت و معنای مذهبی دیده می‌شود، مگر اندک شماری مانند «داستان یعقوب» که برای کتاب مخزن الاسرار حیدر خوارزمی، توسط رضا عباسی تصویر شده‌است و آن گویی جنبه‌ای روایتی دارد. در مسیر حرکت و ارائهٔ فن نقاشی هر دو نقاش، نزول معنا و فرود نشان والای تفکر هنری مشخص است. آثار اغلب صحنه‌های نقاشی عاشقانه و تغزلی است، که آن هم حکایتی از عشق زمینی را تداعی می‌کند تا مفهوم عشق متعالی و آسمانی. گویی بیشتر تحریک کننده است تا شورانگیز، که به خصوص در آثار متاءخر معین مصور این موضوع آشکارتر است. علاقهٔ معین مصور به طراحی و تصویرکردن موضوعات روزمره و متداول، خود گواه زمینی شدن مفهوم نقاشی و مایهٔ سرگرمی و ابزار واقع شدن برای توصیف و تشریح وقایع می‌باشد. هر دو نقاش نمایندگان یک دورهٔ طلایی نقاشی سنتی ایرانی، البته بیشتر از لحاظ فنی می‌باشند که درپی آن مراتب ضعف و سستی سنت نقاشی ایرانی شروع شده، و با نفوذ و سیطرهٔ سبک نقاشی غربی در دوران بعدی، این نزول به نهایت درجه رسیده‌است.